Çatısı göçmüş, pencere kemerleri tuğla örülü, taş duvarlı Orehim Forasteros Sinagogu, enkaz haliyle bile görenlerin ilgisini çekiyor. "Forasteros" İspanyolca'da “yabancı” anlamına geliyor. İzmir’e dışarıdan gelen Yahudiler bu sinagogda ibadet ediyordu. Bunu Eczacı Selim Amado kendi ailesinden örnek vererek anlatmıştı.

Amado ailesi Fransa’da Bayonne kasabasından 17. Yüzyıl'da İzmir’e gelip Pınarbaşı’na yerleşmiş. Dedesi, babası gençliğinde İzmir’e geldiklerinde Foresteros Sinagogu’nda dua ederlermiş.

Pınarbaşı’ndan İzmir’e yerleştikleri zaman seçtikleri veya kabul edildikleri sinagog, Forasteros Sinagogu olmuş. Demek ki o yıllarda Pınarbaşı gibi yakın yerlerden İzmir’e gelen Yahudiler ibadetlerini Forasteros Sinagogu’nda yapmışlar…

Araştırmacı-yazar Siren Bora, "Birinci Juderia - İzmirin Eski Yahudi Mahallesi" adlı eserinde şöyle söz ediyor:

“17. Yüzyıl'da inşa edildiğini bildiğimiz son sinagog, Orehim (Forasteros Sinagogu’dur. Muhtemelen ticari amaçla kente gelen Yahudiler (Frankoslar) tarafından kurulan bu sinagogun adına ilk kez 17. Yüzyıl'ın sonuna ait bir kaynakta rastlanmaktadır. Frankosların büyük bir bölümü Livornoludur. Sinagogun adının geçtiği kaynak Lev Şlomo’dur. Eserde 1688 depreminden sonraki dönemden söz edilirken Orehim Sinagogu’nun bahçesinden ve sinagogun depremden yıkılışından bahsedilmektedir. 18. Yüzyıl'ın ilk yarısında tekrar inşa edilen sinagog, 1760’lı yıllarda Rabi Hayim Abulafya’nın sinagogu olarak tanınmaktadır. Orehim sözcüğünün karşılığı konuklardır.1660’lı yıllarda Algazi ve Orehim (Forastores) sinagogları inşa edildikten sonra kentteki sinagogların sayısı artmıştır.” [1]

927 Sokak’tan girişi olan, Algazi, Sinyora, Hevra Sinagogları ile iç avluda komşuluk yapan Forasteros Sinagogu’nu diğer sinagoglardan ayıran koridor üzerinde yılların birikimiyle oluşan moloz yığınları kaldırılınca sinagoglar arasındaki sınırlar belirgin hale geldi. Forasteros Sinagogu bahçesinde yüzey temizliği sırasında ortaya çıkan at nalları, büyük ebatlı delikli metal tekneler tarihi sinagog kadar ilgimi çekti.

Sinagogda görev yapmış, koşer kurallarına uygun yiyecek ve içeceklerin hazırlanmasında uzman olan, yardımsever Haham Eli Moron’un burada amatörce şarap ürettiğini öğrendim. Delikli tekneler şarap üretiminde üzüm sıkmak için kullanılmış olmalı.

Sinagog bahçesinde ortaya çıkan at nallarına gelince; ulaşım ve taşımacılığının hayvanlarla yapıldığı yıllarda uzak yerlerden İzmir’e gelen Yahudiler ibadet için gittikleri Forasteros Sinagogu bahçesinde hayvanlarını dinlendirip, nal değiştirmeyi Kemeraltı Çarşısı’nda faal olan nalbantlara yaptırmış olabilirler mi? Sanırım nallar o günlerden günümüze hatıra kaldı.

Bu arada, Doç. Dr. Arkeolog Akın Ersoy’un 2003 yılında, Arkeoloji ve Etnografya Dergisi’ne yazdığı “Nalbantlık Zanaatı ve İzmir” başlıklı makalesini okudum. Baba mesleği nalbantlık olan Ersoy Hoca makalesinde nalbantlık tarihi hakkında bilgi verirken o yıllarda İzmir’de faal olan nalbantların ad ve adreslerini yazmış. Kemeraltı Çarşısı’nda faaliyet gösteren nalbantların adları ve adresleri şöyle:

“Nalbant Cemal, Şadırvanaltı Camii yakınında, Nalbant Giritli Cemal, Yağhaneler ve Başoturak Camii yakınında. Nalbant Cevdet, Başoturak Camii yakınında. Nalbant Hafız Kalfa, Şadırvanaltı Camii yakınında. Nalbant Hüseyin Kestanepazarı Demirciler Çarşısı’nda. Nalbant İbrahim, Başoturak Camii yakınında. Nalbant Mustafa, Başoturak Camii yakınında. Nalbant Vehbi, Başoturak Camii yakınında” [2]

Forasteros Sinagogu restorasyonun başarılı olmasını diliyorum. Yapılacak çalışmalar sırasında ortaya çıkacak sürpriz buluntuların sinagog girişinde sergilenmesi anlamlı olur…

Verdikleri bilgiler için Doç. Dr. Arkeolog Akın Ersoy’a, Dr. Siren Bora’ya, Yahudi Cemaati Vakfı Koordinatörü Nesim Bencoya ve Haham Eli Moron’un kızı Kaden Moron’a teşekkür ederim.

Not: Fakir dostu, yardımsever Haham Eli Moron’nun ilginç hayatını yakında yazacağım.

Fotoğraflar: Atilla Özdemir

[1] Siren Bora, Birinci Juderia - İzmirin Eski Yahudi Mahallesi, İzmir Yahudi Cemaati Vakfı

[2] Akın Ersoy, Arkeoloji ve Etnografya Dergisi, 2003. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü yayını.