Harp durumunda İzmir Körfezi’nin savunulmasında alınan tedbirlerin başında körfezin mayınlarla kapatılması gelmiştir. Körfez girişi su giriş yolları mayın ve batık gemi manialarıyla kapatılmıştır. 

1- Türk-İtalyan Savaşı sırasında İtalyan gemileri Çanakkale ve İzmir önlerinde görülmeye başlar, İzmir’in denizden işgal tehlikesine karşı Osmanlı yönetimi 1912 yılında körfez giriş yolunu kapatmak için “İzmir” adlı yaşlı nakliye gemisi batırılır. [1]

2- ABD bayrağı altında çalışan istimli Osmanlı ticaret gemisi “Texas”, İzmir’den Mersin’e gitmek üzere hareketine müteakip 29 Nisan 1912 Yenikale geçitinde yeni dökülmüş mayına çarparak batar. Mürettebattan 10 kişi kaybolur. [2]

3- ABD bayrağı altında çalışan 507 grostonluk Osmanlı stimli ticaret gemisi “Nevada” İstanbul’dan İzmir’e gelirken 24 Mayıs 1912 İzmir’e girişte bir Mayına çarparak batar. 

4- 25 Mayıs 1913’da Hacı Davud vapurlarından biri İzmir Körfezi’ne döşenen mayınlardan birine çarparak batar. Çoğu muhacir 120 yolcu boğulur. Bir hafta önce de bir Fransız vapuru da mayına çarpmış, dört kişi kaybolmuştur, vapur karaya oturtularak kurtarılır. [3]

Birinci Dünya Savaşının çıkacağı belli olunca Osmanlı yönetimi İzmir Körfezi’nin girişini mayınlarla kapatır. 

Osmanlı askerî yönetimi; Mesaha-i Bahriye ve Seyrisefain (Seyir Hidrografi ve Oşinografi) İdaresi'ni kurmuş, deniz haritalarının çizimine de önem vermektedir. 

1911 yılında Erkan-ı Harbiye-i Bahriye’de (Sekizinci) Harita Şubesi kurulmuştur. Birinci Dünya Savaşı öncesi bir Alman ticaret gemisi, Kızıldeniz’de Komoran Adaları civarında mercan resiflerine çarparak batar. Bunun üzerine Alman hükümeti Osmanlı hükümetine ültimatom vererek buraların haritası tarafınızdan yapılmadığı takdirde Alman haritacılar tarafından yapılacağını, bunun bir dereceye kadar hükümranlık haklarına müdahale olacağından söz eder. Bunun üzerine Port Tevfik’te yatmakta olan Beyrut meseha gemisi mesehayı yapmak üzere görevlendirilir. Bir süre ölçüm çalışmaları yapılır. Ancak savaşın başlaması ile bu görevini tamamlayamadan İzmir Körfezi’ne yönelir. Mayın geçitleri kapandığı için İzmir Limanı’na giremez. Kınalıada posta vapuru gibi Urla İskele önüne demir atar. 

İzmir ve Havalisi Komutanlığı, Beyrut Yatı’nın içeriye alınmasını, mümkün olmazsa toplarıyla taşınabilir eşya ve aksamın karaya çıkarılmasını, (olumsuz bir gelişme durumunda). 27-Beyrut Meseha Yatı [4] teknenin icabında batırılmak üzere top altında bir yere demirlenmesini (!) müstahkem mevki komutanlığına emreder.  [5]

1 Kasım 1914 günü, endişe edilen durum meydana gelir: İki İngiliz muhribi yeniden İzmir körfezinde görünür. Wolverine muhribi karadaki ve yattaki topların menzili dışında bir işaret kaldırır, bu işaret okunamaz ve muhribe bir subay gönderilir. Muhrip komutanı yat ile küçük vapurun sancaklarını indirerek kendilerini takip etmelerini bildirir ve bunun için on dakikalık süre verir.

İngiltere ile aramızda karşılıklı ilan edilmiş bir savaş durumu yoktur. Buna rağmen İngilizler gemilerimize el koyma teşebbüsünde bulunur. Gemilerimiz teslim edilemeyeceği için, tahrip edilmelerinden başka çare kalmamıştı. Açıkta bulunan yat da iki küçük topu ile kendini koruyacak durumda olmadığı için. Beyrut Gemisi komutanı Yzb. Sezai işe yarar önemli aletlerini, toplarının kamalarını karaya çıkarttı. Mürettebatını filikalara doldurarak kıyıya sevk etti ve gemisini yakmaya başlar. Kınalıada süvarisi de gemisini ateşler. İngilizler Beyrut gemisine ve mürettebat dolu filikalara ateş açarlar. Gemilerimizin batırılması sonucu, İngilizler kolay bir zafer kazanmış olur. 

İngilizler Kınalıada ile birlikte Beyrut gemisinin teslimini ister, gemi süvarisi Yzb. Ahmet Rasim (Barkınay) düşman gemisi kaptanıyla yaptığı görüşmede gemideki kıymetli alet edevatın karaya çıkarılması için süre ister, bir takım alet karaya çıkartılır. Gemide bulunan seyyar top Polis Ali Fehmi Efendi tarafından büyük zorlukla karaya çıkartılır. [6] İstiklal Savaşı döneminde çok yararlanılan bu topu kazandıran Polis Ali Fehmi Efendi’nin aziz hatırasına Urla İskele’ye Kahraman Polis Anıtı dikilir. 

5- Teslim olmaya zorlanan harita gemimiz Beyrut ve Kınalıada Şehir hatları vapurumuz Urla İskelesi açığında kendini batırır. Bu hadise “Bir İngiliz filosunun İzmir Limanını bombardımanı” olarak kayıtlara geçer.

İngiltere, Osmanlı İmparatorluğuna 1 Kasım 1914 günü harp ilan etmeden İzmir de yaptığı tecavüzü, aynı gün Akabe’yi (Kızıldeniz) de top’a tutarak tekrarlar. Bu hadiselere kadar çıkacak savaşta tarafsız kalma düşüncesinde olan Osmanlı yönetimi, tarafsız kalamayacağını anlar. 

3 Kasım 1914 günü Amiral Carden kumandasında 28 adet gemiden oluşan bir düşman donanması 14. 000 yarda mesafeden 17 dakika devam eden top atışı yaparlar. [7] İngiltere - Fransa 5 Kasım 1914’ de Türkiye’ye harp ilan eder. 

Osmanlı İmparatoru Sultan V. Mehmet Reşat, “Orduma, Donanmama” hitabıyla başlayan Beyanname-i Hümayun’la, Şeyhülislam Mustafa Hayri Efendi Fetâva-yı Şerife, Başkumandan Vekili Enver Başkumandanlık Vekâletinin Beyannamesi Sureti ile 11 Kasım 1914 günü İtilaf Devletlerinin tümüne Harp ilan eder. Neden savaş ilan etmek durumunda kalındığı, İngilizler'in Akabe’ye yaptığı saldırıyı açıklarken maalesef İzmir’e yapılan saldırıdan söz edilmez. [8]

İngiltere resmen harp ilanından dört gün önce gerçekleştirdiği, Urla ve Akabe saldırıları üzerinde nedense tarihçilerimiz durmamıştır. [9] Bu konuda 12 Zilhicce 1332 (1 Aralık 1914) günü "İngilizler'in Urla kıyılarına gelerek Birun gambotu ile Kınalıada vapurunun teslimini istemeleri üzerine mürettebatın gemileri yakarak karaya çıktıkları ve halen ahalin sukunet içinde olduğu. 18/B/1333 (1 Haziran 1915) Düşman donanmasının Urla iskelesine yaptığı taaruzda batırılarak tahrip edilen Kınalıada vapurunun değerinin 3 bin Osmanlı lirası olduğu" bilgisi Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi'nde yer alır. 

5 Mart 1915’de İtilaf donanması İzmir’e yoğun bir bombardıman başlatır. Uzun menzilli toplarıyla İzmir’i döver. Mayın hatlarımızı, batık gemi manialarımızı aşarak körfezde ilerleyip bataryalarımızın atış menziline girince yara almaya, gemi kayıpları vermeye başlar. Artık savaş haberleri Donanma Mecmuası'nda da yer alır:

Günlük gazetelerde tafsilatıyla manzur olduğu üzre İtilaf devletleri gerek harp meydanlarında, gerek siyasiyat sahnelerinde gaip ettiğini güya kazanmak emeliyle Osmanlı sahillerinin müstahkem, gayri müstahkem mevkılerini topa tutmakta devam ediyor. Bu meyanda son bir ümitle Çanakkale’ye saldırmaktan da kusur etmiyor. İzmir’e dahi düşmanın şiddetli saldırısı olmuştur. Maddi hasarın adem-i vukuuna tabii kimse imkan veremez. Fakat akla ilk gelen bu hücumdan çıkacak neticenin tayinidir. Zaten düşmanda bu neticenin bir “hiç” olduğunu pek güzel takdir ettiği içindir ki her hücumun gayesiz olduğunu faaliyet ile anlatıyor. Kale ne kadar merd ise İzmir’de o kadar çalışıyor.  [10]

Donanma Mecmuası'nın yazarlarından Ali Canip (Yöntem) Çanakkale Boğazı'nda İngiliz ve Fransız Donanmasının zayiatını anlattığı makalesinde İzmir ve Çanakkale'ye itilaf donanmasının yaptığı saldırıda batırdığımız isimleri bilinmeyen gemilerden söz edilmektedir:

Aşağıdaki cetvelde görüleceği veçhile İngiliz ve Fransız filosu gerek Çanakkale ve İzmir istihkamatıyla harp ederken, gerek sefaini harbiyemiz tarafından Adalar denizinde torpillenerek azim zararlara uğramıştır. . Tarihi bahriye kemali takdir ile kayıt edilecek olan bu menkıbeyi besalet (kahramanlık) ve fedakarı muharip devletler donanmasından daha hiçbirine nasip olmamıştır. Çanakkale ve İzmir’e karşı icrayı harekata başlıyalıdan beri düşmanın hasara uğrayan ve batan sefainini bir veche ati hulasa ediyoruz. Hasara uğrayanlar ……… Batanlar …. . Bunlardan maada Adalar Denizinde sefaini harbiyemiz tarafından torpillenen ve isimleri mechul kalan iki sefineyi harbiye ileİzmir ve Çanakkale’de batan dört torpil gemisi ve bir torpido vardır ki cümlesi epey büyük bir yekun adeta bir donanma teşkil eder... [11]

Donanma Mecmuasında yer alan Osmanlı- İtilaf Muharebesi makalesinde [12] Abidin Daver şu bilgiyi verir:

Bir senelik muharebat ve harekat-ı berriye ve bahriyenin hulasası.
... Harekatı mütefika:
Çanakkale muharebatını hulasa etmeden evvel, düşmanlarımızın Adalar Denizinde, Anadolu sahillerine, İzmir’e, Bahr-ı Ahmer’de Akabe’ye El vech ve Akabetü’l-Eyle kasabalarına hiçbir maksad-ı askeri takip etmeksizin sırf izaç ve tahrip fikriyle icra ettikleri hücumları, bombardımanları hatırlatmakla iktifa ediyoruz…

7 Mart 1915’de 285 Bordo numaralı Okino, 3 Temmuz 1915 ‘de Fransa bandıralı Cassabianca mayına çarparak, 21 Mart 1915’de 87 tonluk 064 bordo numaralı gemi, 13 Mayıs 1915’de İngiliz monitörü [15] M30 topçularımızın ateşiyle batırılır. 

1917 yılında İzmir Körfezi dışında İngiliz Fleet Messenger gemisi Alman denizaltısı tarafından batırıldı. Müsadere ettiğimiz yabancı gemilerden dört direkli Jötöberi Amsterdam batık gemi maniası olarak yararlanmak üzere körfezde batırıldı. (1917). 

Yaptığımız bu araştırmayla İzmir Körfezi'nde 1912-1918 yılları arası batan veya batırdığımız 14 geminin adını tespit etmiş bulunmaktayız. Uzunada’nın kurtarılması sırasında iki düşman gemisinin topçularımız tarafından batırıldığı kayıtlarımız arasında geçmektedir. 

Görüldüğü gibi Çanakkale Savaşı'yla eş zamanda İzmir’e yapılan işgal girişimi ve saldırı çok önemlidir. Çanakkale gemi batıkları üzerinde çok güzel belgesel çalışmaları yapılmasına karşılık İzmir Körfezi gemi batıkları üzerinde ciddi bir çalışma yapılmamıştır. Zaman zaman basında yer alan körfezde batık gemi bulunduğu haberleri rastgele yapılmaktadır. Oysa elde The Graphic [13]. 13 Mart 1915 Ana operasyonda beklenen bir olay. ”İzmir’in Türk limanı şimdi filomuz tarafından bombalanıyor. Gravürde İzmir’e saldıran düşman donanması, İzmir'i savunan iki bataryamız ve Yenikale açıkça görünüyor. Gemi ressamı tarafından yapılan İzmir’e saldırıyı temsil eden tablo. Tablonun alt orta kısmında “İzmir’in bombalanışı Mart 1915" [14] yazıyor. Mevcut tarihi bilgiler nokta araştırmaya izin verecek güçtedir. 

Aldığı emir gereği Urla İskele'deki kıyı bataryaların top menzili dahilinde demirli Beyrut ve Kınalıada gemileri enkazına su altı araştırmasıyla ulaşmak zor değildir. Bu yönde İzmir Körfezi gemi batıkları üzerine yaptığımız araştırma bilgisini paylaşarak yardımını istediğimiz Selçuk Kolay, 2019 yılında Urla İskele açıklarında Beyrut ve Kınalıada batıklarını bulmak üzere dip tarama araştırması yapmış, herhangi bir bulguya rastlamamıştır. Gemi söküm sektörünün önemli isimlerinden Ersin Suveren’in notları arasında Beyrut ve Kınalıada gemi batıklarının işaretli olduğunu Selçuk Kolay görmüştür. Muhtemelen 1960’lı yıllarda batıklar çıkartılmış olmalıdır. [18]

Görüleceği gibi İzmir Körfezi çok heyecanlı tarihi olaylarla bağlantılı gemi batıklarını su altında barındırmaktadır. Ne yazık ki İzmir Körfezi gemi batıkları üzerine ciddi bir araştırma yapılmamıştır. Daha fazla geciktirilmeden İzmir Körfezinde su altı araştırması yapılmalıdır. 

Halen Harbiye Askeri Müze bahçesinde Seyit Onbaşı'nın topu olduğu izafe edilerek sergilenen Krupps top İzmir Karşıyaka Yunuslar'dan götürülmüştür. Topun açıklamasında “Balıkesir’den Foça’ya nakledilirken bir tanesinin namlusu denize düşürülmüş ve çıkarılamamıştır” ifadesi yer almaktadır ki bu çok gariptir. Devlet malını denize düşürmüşler ve zahmet edip çıkarmamışlar !. İzmir Körfezi gemi batıkları üzerine vakit geçirmeden ciddi araştırma yapılmalıdır.

Yenikale önüne dikili olan anıt günümüzde bulunmuyor. Anıt üzerinde tarihçesinin yazılı olması kuvvetle muhtemel. Ne yazık ki ne yazılı olduğu bilinmiyor. 

İBB Atatürk Kitaplığı arşivinde yer alan müzayededen satın alınan bir albümde yer alan İzmir fotoğrafları arasında Yenikale fotoğrafları da bulunmaktadır. [20] Yenikale’nin Kara Kuvvetleri Komutanlığı yönetiminde bulunduğu 1960’lı yıllarda çekildiği anlaşılan fotoğrafta Yenikale önünde bir anıtın dikili olduğu görülmektedir. İzmir’de mevcut şehitlikler arasında Osmanlı döneminden kalma tek şehitliğin Yenikale Şehitliği olduğu düşünüldüğünde bu anıtın da Osmanlı döneminde dikilmiş olduğu da akla gelmektedir. Ne yazık ki bu anıt günümüzde yok, üzerindeki kitabe hakkında da bilgimiz bulunmamaktadır. 

Nakliye gemileri, Ben My Chree uçak gemisinin de arasında bulunduğu işgalci filo İzmir’i denizden ve havadan bombalamıştır. İşgal ettiği Uzunada’ya tayyare meydanı hangar oluşturmasına rağmen topcularımızın ateşinden uzak kalamayacağını anlayınca Uzunada’yı terketmek zorunda kalmıştır. Çıkartma birliğimiz Uzunada’ya çıktığında adayı İngilizlerin terketmiş olduğunu görmüştür. Uzunada çıkartmamız esnasında iki düşman gemisi batırılmıştır. Birinci Dünya Savaşı sırasında İzmir’de Çanakkale deniz savaşı benzeri başarılı bir savaş verilmiştir. Emperyalizme verdiğimiz savaşta başarılı olduğumuzun kanıtı İzmir Körfezinde bulunan gemi batıklarıdır. Tarihi kanıtlarımız çok sayıdadır İzmir ve İzmir’in yetkilileri bu gerçeği görmek zorundadır. 

05 Mart 2021 İzmir’in İtilaf Donanması tarafından bombardıman ve işgal teşebbüsünün 106. yılıdır. İzmir savunmasının simge yapısı Yenikale’dir. İzmir Türkiye Yenikale’yi bilmemektedir. Hiç görmemiştir. Nasıl Kafkas Cephesi Sarıkamış Şehitleri Haftasıyla çeşitli etkinliklerle anılıyorsa. 5-10 Mart Yenikale Şehitleri Haftası olarak anılmalıdır. 

6 Mart 2021 Cumartesi günü tüm İzmir Yenikale Şehitliği'ni ziyaret sonrası Yenikale’yi ziyaret edecektir. Bu ziyareti İzmir Valisi, belediye başkanları, milletvekilleri, Ege Ordu Komutanımız, halkımız birlikte yapmalı, Yenikale’yi ziyaretle atalarına olan kadirşinaslık ve vefa borcunu ödeme yolunda 106 yıl sonra ilk adımı atmalıdır. Biz atacağız. 

İzmir Körfezi'nde Batan/Batırılan Gemiler (1912-1918)

Geminin Adı	Tonajı	Özelliği	Batış Nedeni	Batış Tarihi	Battığı Yer
1- İzmir			Batırıldı	1912	İzmir Körfezi
2- Texas			Mayına çarptı	29 Nisan 1912	Yenikale geçidi
3- Nevada	507 groston		Mayına çarptı	24 Mayıs 1912	İzmir girişi
4- Hacı Davud			Mayına çarptı	25 Mayıs 1913	İzmir Körfezi
5- Beyrut	411 ton	Hidrograf yatı - Harita çizimi	Kendini batırdı	1 Kasım 1914	Urla İskele
6- Kınalıada	297 groston	1883 yapımı - Şehir Hatları	Kendini batırdı	1 Kasım 1914	Urla İskele
7- Okino 285 Bordo			Mayına çarptı	7 Mart 1915	İzmir Körfezi
8- No 064 (İngiliz)	87 ton		Bataryalarımız batırdı	21 Mart 1915	İzmir Körfezi
9- M 30 (İngiliz Monitör)			Bataryalarımız batırdı	13 Mayıs 1915	İzmir Körfezi
10- Casabianca (Fransız)	1000 ton	Mayın tarama gemisi	Mayına çarptı	3 - 4 Temmuz 1915	İzmir Körfezi
11- Uzunada'yı işgalden kurtarma			Açtığımız ateş	6 Mayıs 1916	Karaburun sahili
12- Uzunada'yı işgalden kurtarma			Açtığımız ateş	6 Mayıs 1916	Karaburun sahili
13- Jöteberi Amsterdam		Dört direkli gemi	Batırıldı (Batık gemi maniası)	1917	İzmir Körfezi
14- Fleet Messenger (İngiliz)	1777 ton		Alman denizaltısı batırdı	1917	İzmir Körfezi

Dipnotlar:
[1] Uzunada Komutanlığı bilgi broşürü
[2] Şanlı Yavuz, s.265
[3] Murat Bardakçı, Mahmut Şevket Paşa’nın sadaret günlüğü, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, s.267
[4] Ahmet Güleryüz, Bernd Lengensipen Osmanlı Donanması 1828-1923, s.218 Denizler Kitapevi, 2000, İstanbul
[5] Em. A. Afif Büyüktuğrul, Osmanlı Deniz Harp Tarihi, Cilt 4, s.412, Deniz Kuvvetleri Komutanlığı, 1974
[6] Mustafa Pultar, Bahriyede Haritacılığın Kurucularından Ahmet Rasim Barkınay ve Eserleri
[7] Fevzi Kurtoğlu - Birinci Dünya Savaşı ve Çanakkale’de Türk Donanması. s.46 Zeytinburnu Belediyesi Kültür Yayını 2015
[8] Nâzım H. Polat, Müdafaa-i Milliye Cemiyeti, Kültür Bakanlığı Yayınları/1293, Kaynak eserler/52, Beyanname-i Humayun suretidir, s.219
[9] Celal Öcal, 1. Dünya Savaşı'nda İzmir Savunması, 2015 İleri Yayınları, s.48
[10] Donanma Mecmuası 85/37 15 Mart 1915
[11] Donanma Mecmuası 86/38 25 Mart 1915
[12] Donanma Mecmuası 115/66 11 Kasım 1915
[13] Https://www.britishnewspaperarchive.co.uk/titles/the-graphic 13 marc 1915 s.7
[14] The Graphic. 13 Mart 1915
[15] Two small ships from WW1
[17] Devlet Osmanlı Arşivleri fotoğraflar İzmir FTG 1270 29.10.1923
[18] Araştırmamıza yardımcı olan Selçuk Kolay’a teşekkür ederim,
[19] Celal Öcal, Öğr. Bnb. Gökhan Atmaca, Birinci Dünya Savaşı'nda İzmir Körfezi Gemi Batıkları, Deniz Kuvvetleri Dergisi, Mayıs 2017
[20] Manisa-İzmir fotoğrafları albümü