Yenigün Mahallesi sınırları içerisinde bulunan ve arsası günümüzde otopark olarak kullanılan Alliance Israélite Universelle Okulu’nu tarihçi Dr. Siren Bora’yla konuştum.

- İzmir Yahudi tarihi ve kültürü üzerine yaptığınız çalışmaları yakından takip ediyorum. Alliance Israélite Universelle Okulu hakkında pek fazla bilgi yok. İsterseniz önce Yahudi topluluğunun yoğun olarak yaşadığı bölgeden başlayalım. 

- 16. Yüzyıl'ın son çeyreğinden itibaren İzmir Yahudi topluluğunun kentteki ilk yerleşim alanı olan I. Juderia (Yahudi Mahallesi), Kadifekale etekleriyle Çarşı (Pazar) arasında kümelenmişti. 18. Yüzyıl'ın ikinci yarısında, Juderia’nın sınırları genişledi. İzmir İç Limanı’nın doldurulması, Anafartalar Caddesi’nin Başdurak’tan Hisar Camisi'ne kadar ana yol haline gelmesi ve iş merkezlerinin kuzeye doğru kaymasından etkilenen mahallenin bir bölümü güneye bir bölümü, doğuya doğru sarktı.

19. Yüzyıl'a gelindiğinde ise, sınırları artık Eşrefpaşa Caddesi’nin Anafartalar Caddesi ile kesiştiği yerden itibaren bir yandan Smyrna Agorası, Tilkilik ve Basmane yönüne, öte yandan da Havra Sokağı ile Kestelli Caddesi arasında kalan yerleşim alanına kadar uzanıyordu. Betimlediğim topografik bölge, Yahudi kurumsal yapıları (sinagoglar, kortijolar ve yahudihaneler, hastaneler, lazaretto, yetimler yuvası ve okullar) açısından son derece zengindi. Mezarlıkbaşı Alliance Israélite Universelle Okulu bu yapılardan sadece biriydi. 

- Alliance Israélite Universelle Okulu’nun kuruluşundan önce İzmir’de Yahudi topluluğunda eğitim nasıldı? 

- Osmanlı Yahudi topluluğunun geleneksel eğitim sistemi, 19. Yüzyıl'ın ikinci yarısına değin kız çocuklara herhangi bir kurumsal eğitim vermiyordu. Erkek çocuklar ise, anaokullarında (maestra’da) duaları öğrendikten sonra, yedi yaşında ilkokula gönderiliyorlardı. İlkokul işlevini gören iki kurum vardı. 50-60 kadar çocuğun geniş bir salonda öğretmenleri olan yoksul bir hahamın etrafında ders aldığı meldarlar ve birden fazla sınıfa, daha ileri bir eğitim seviyesine, zengin kütüphanelere sahip olan Talmud Tora’lar. En üst eğitim kurumları ise, Beit Midraş’lar ve Yeşiva’lardı. 19. Yüzyıl'da, Talmud Tora eğitimi geriledi ve meldar ile arasındaki eğitim kalitesi farkı ortadan kalktı. Böylece Yahudi topluluğunun geleneksel eğitim sistemi büyük bir çöküntü içerisine girdi.

Montefiore, Cremioux, Rothschild gibi Batı Avrupalı tanınmış ve zengin Yahudiler, Osmanlı Yahudileri'nin eğitim sitemini ıslah etmek üzere kolları sıvadılar. İstanbul, İzmir gibi büyük kentlerde çağdaş Yahudi okulları açılmasına aracı oldular. İzmir'de 1854 ve 1856 yıllarında iki okul açıldı. Ancak bu okullar, kısa bir süre sonra ekonomik sorunlar sebebiyle kapandı. Alliance Israélite Universelle (kısaca Alliance), tam da bu dönemde devreye girdi. 1860 yılında Paris’te bir grup Yahudi genci tarafından kurulan kurumun amacı, Yahudiler arasında ülkelere göre değişen sosyal, ekonomik, kültürel farklılıkları ortadan kaldırmak ve Osmanlı Yahudileri'nin bilinçlenmesini, manevi değerlerinin gelişmesini sağlamaktı. Karanlıktaki Doğu Yahudileri'nin sefalet ve cehaletten teknik ilmi çalışma, eğitim ve nüfus planlaması ile kurtulacağı inancına sahip olan Alliance, bu inancı formüle etmek amacıyla, 1862 yılından itibaren Bağdat, Edirne, İstanbul, İzmir gibi kentlerde çıraklık okulları, ziraat okulları ve çağdaş eğitim veren okullar açmaya başladı. 

- Mezarlıkbaşı Alliance Israélite Universelle Okulu hangi tarihte ve nerede açıldı?

- Alliance, 1864 yılında İzmir Yahudi topluluğunun ileri gelenleriyle iletişime geçti ve kentte yerel bir komite oluşturdu. Zamanla komitenin üye sayısı 172’ye ulaştı. Fakat ne yazık ki, 1865 tarihli kolera salgını söz konusu komitenin dağılmasına neden olacaktı. 1866 yılında Aleksandır Sidi tarafından kurulan bir okulda Fransızca ve Türkçe dilleri öğretilmeye, modern eğitim verilmeye başlandı. Ancak bu okulun ömrü de iki yıl sürdü. Nihayet 1871 yılında, kentte yeni bir Alliance komitesi oluşturuldu. 1873 yılında, komitenin başkanlığına Aleksandır Sidi seçildi. O yıl Alliance’ın erkek okulu açıldı. 1876 tarihli Lamec Saad Haritası, İzmir Juderia sınırları içinde iki Yahudi okulunun varlığını gösterir. Bunlardan biri Etz Hayim Sinagogu’nun bitişiğindeydi. Diğeri ise, Bikur Holim Sinagogu içindeydi. Bu okullardan biri, Alliance Israélite Universelle Erkek Okulu diğeri ise Talmud Tora’ydı. Beş yıl sonra 1878 yılında, Alliance tarafından ayrıca bir kız okulu açıldı. 

1881 yılına gelindiğinde Alliance, Mezarlıkbaşı’nda 2 bin 500 metrekarelik araziyi, içerisindeki çok geniş ve güzel bir yapıyla birlikte 3 bin 200 liraya satın aldı. Smyrne Secteurs Existants 1923 haritasına göre yeri, Havyar Hamamı Sokak’taydı. Açıldığı yıllardan itibaren kendine ait olmayan yapılarda eğitimini sürdüren Alliance, satın aldığı söz konusu yapıya taşındı ve 23 Ocak 1883 tarihinde düzenlenen bir törenle eğitimine başladı. 1887 yılında, yapının yanında yer alan bir ev satın alındı ve okul alanı genişletildi. Ayrıca aynı yıl, arazi üzerindeki yapıların bir kısmı yıkıldıktan sonra düzenlemesi yapılacak olan kız ve erkek okullarının planı hazırlandı. Plana göre, erkek ve kız okullarıyla birlikte erkeklere ve kızlara ait birer avlu, jimnastik salonu, yönetici evi ile bir bahçe inşa edilecekti. 1887 ile 1888 yılları arasında inşa edildiğini öngördüğümüz bu büyük Alliance Okulu’nun tam karşısında ise, Müslüman Türk Rüştiyesi yer alıyordu.

1893 yılında okulun öğrenci (muhtemelen kız ve erkek toplam öğrenci sayısı) sayısı 50 kadardı. Yıllar geçtikçe öğrenci sayısı arttı. Türkiye Cumhuriyeti sınırları içerisindeki tüm eğitim kurumlarının 1924 tarihinde Milli Eğitim Bakanlığı'na bağlanması kararı ile Alliance okullarının yönetimi de İzmir Yahudi topluluğuna devredildi. Tek binada karma okul olarak hizmet veren ve Keçeciler Musevi Mektebi unvanını alan bu okul, 1949 yılına kadar varlığını sürdürdü. Bu tarihten sonra Karma Kültür Ortaokulu olarak Yahudi ve Müslüman Türk öğrencilere eğitim vermeye başladı. 1308 ile 1307 sokakların kesiştiği yerde 17 numaralı yapıda eğitim veren İzmir Talmud Tora Okulu, 1976 yılında yandı. Aynı yıl, 1308 Sokak No: 18’de mevcut eski Mezarlıkbaşı Alliance Okulu (yeni Kültür Ortaokulu) binasına taşındı. Orada eğitimine devam etti. Başarı grafiği gittikçe yükselen ve Yahudi ailelerin tercih ettiği okul, bir süre sonra Özel İzmir Musevi Ana ve İlkokulu unvanını aldı. 1998 yılında sekiz yıllık eğitime geçildi. Bu değişiklik nedeniyle okul bir yıl daha çalıştı ve yıl sonunda kapandı. Okul binası ise, Orion Eğitim Vakfı’na ilköğretim okulu olarak kullanılmak üzere kiralandı. 

- Alliance Okulları başarılı oldu mu ?

- Alliance’ın başarısının sırrı özenle seçip eğittiği okul müdürleriydi. Doğuyu ve Doğu Yahudileri'ni iyi tanıyan Alliance’ın daha önce Fas, Cezayir gibi Doğu ülkelerinde açtığı okullarından mezun olan Yahudi gençler, Paris’te öğretmen olmak üzere eğitime tabi tutuluyordu. Nitekim, İzmir’e gelen okul müdürleri (önce David Cazes, sonra Şemtov Pariente geldi) pedagojik becerileri, sosyolojik bilgi birikimleri, deneyimleri ve aldıkları eğitimin ışığında Sidi ve Polako aileleri gibi yerel Yahudi liderleriyle, Hahambaşı Avraham Palaçi ile ve Yahudi topluluğunun gelenekçi kesimi ile iyi ilişkiler kurmaya özen gösterdiler. Okullarda verilen eğitim, Fransızca ve Türkçe dilleri ile Yahudi gençlerin güncel hayata uyumunu kolaylaştıracak pozitif bilimler ve pratik ama diplomalı mesleklerin öğretilmesinden ibaretti. Bir başka şekilde ifade etmek gerekirse, Alliance eğitimi tamamen laik prensipler üzerine inşa edilmişti. İzmir Alliance okulları, İzmir Yahudi topluluğunun kültürel ve ekonomik düzeyinde, zamanla sadece kademeli bir artış oluşturdu.

- Siren Hanım, verdiğiniz bilgiler için teşekkür ederim.

Fotoğraflar: Atilla Özdemir
Plan: Siren Bora arşivi