"Efsaneler Şehri" İzmir, efsaneler içinde var oluşundan bu yana, tarih içinde sayısız efsaneye/söylenceye sahne olmuş ve bunlar değerli yazarlar tarafından da kitap ve gazete/dergi yazılarında söz edilmiştir. Bu satırların yazarının da "İzmir Efsaneleri" adlı bir çalışmasını bunlar arasında sayabiliriz.

Çok orijinal ve değerli öykülere sahip efsaneler şehri İzmir hakkında özellikle son yirmi beş - otuz yılda birçok konuda "montaj ve uydurma" söylenceler yaratıldığını da görmekteyiz. Meydanın boş bulunduğu dönemlerde üretilen bu "masallara" ne yazıktır ki, masal sever bir toplum olan İzmirliler de uzun zaman inanmış ve sahiplenmiştir. Üstelik o masallarda anlatılanlarla kalmayıp, dilden dile aktarılırken, minik minik başka uydurmalar da ekleyip (deyim yerindeyse) pireleri deve yapmışlardır.

İşte bu pek de hoşumuza giden uydurmalardan biri de 19. Yüzyıl'ın önemli inşaat mühendisi olan Alexandre Gustave Eiffel ile ilgilidir. 1832 - 1923 yılları arasında yaşamış olan ve adını taşıyan Eyfel Kulesi ile tanınan Eiffel, aynı zamanda Amerika Birleşik Devletleri'nin simgesi olan New York'taki Özgürlük Anıtı'nın armatürünü de tasarlar. İşte Gustave Eiffel, bu yazıdaki "şehir efsanesi"nin kahramanıdır. Çünkü İzmir'deki üç yapıda imzasının bulunduğu iddia edilmektedir ve bu söyleme çok sayıda hemşehrimiz inanmıştır.

Bakalım gerçekler öyle mi?

***

Eiffel'in İzmir'deki varlığı ile ilgili üç yapı söz konusu edilmektedir. Bunların başında Konak Pier ve ardından Basmane Garı gelirken ve bu ikiliye yakın yıllarda Santa Maria Kilisesi de katılır.

Öncelikle Pier ile ilgili söz etmek istiyorum. Bu konudaki varsayımda genelde şu açıklama kullanılmaktadır:

"Konak Pier, 1867 yılında İzmir'de gümrük binası olarak kullanılmak üzere inşa edilmiş yapıdır. Binanın projesi Fransız mimar ve inşaat mühendisi Gustave Eiffel tarafından çizilmiştir..."

Bu iddia, her nedense, günümüzde Konak Pier olarak adlandırdığımız eski gümrük kompleksinin, 1990'ların ortalarında başlayan restorasyon çalışmalarıyla birlikte ortaya atılır. Önce şehirde, yine bir gazetecinin dillendirmesiyle yayılan bu konu, 1999 seçimlerinden sonra birdenbire alevlenir. O seçimlerden sonra onarımı sürdüren yapımcılarla Büyükşehir ve Konak belediye yönetimleri arasında anlaşmazlık çıkar ve iş yerleri ruhsat alamama sıkıntısı yaşamaya başlar. Yapıma para yatıran sermaye grubu birden bire devreye İstanbul'un ünlü bir gazetecisini sokar. O gazeteci Sabah Gazetesi'ndeki köşesinde "Konak Pier, yan yatırılmış bir Eiffel kulesidir" gibi sözlerle ünlü mimara ait bu yapıya ruhsat verilmemesini ağır bir dille ve özellikle 2002 - 2003 yıllarında sayısız kez dile getirir. "Masal sever" İzmirliler tarafından da heyecanla kabul edilir. Bu bilgiyi duyduğumda hissettiğim kuşkuyu konuyu araştırdığım zaman içinde hep taşıdım. Uzun bir araştırma dönemi sonunda da doğru olmadığını gördüm.

Henüz Sabah Gazetesi'ndeki konuyla ilgili yazılar başlamamıştır ki, 1990'ların ikinci yarısında bildiğiniz gibi restorasyon için yıkım başlar. O dönemde henüz Çakabey Rıhtımı'nı terk etmemiş olan Deniz Kuvvetleri'nin kullandığı bölüm hariç, tüm bina duvarları yıkılır ve tabanda döşeli seramik taşlar da sökülmeye başlanır. Bunun üzerine tıpkı Havagazı Fabrikası onarılırken aldığım Belçika damgalı tuğla gibi oradan da anı olarak bir taban seramiği almak için o günlerde Pier'e gittim. Şantiye şefi olan kişi beni kırmadı ve bordo renkli bir seramiği verdi. Bu arada Pier'deki tüm konstrüksiyonunun meydana çıktığını gördüm. Aklıma Eiffel konusu geldi. Şantiye şefi olan kişiden orada bir hafta çalışmak için izin istedim, "Olur" deyince de ertesi gün bir arkadaşın portatif açılır merdivenini de götürerek Pier'de tüm konstrüksiyonu incelemeye başladım. Bu inceleme tam altı gün sürdü. Altı gün boyunca merdiven tepelerinde, tüm ayrıntıları ile ortaya çıkmış konstrüksiyon parçaları üzerinde logo ya da benzer bir işaret arayarak geçirdim. Çünkü Eiffel'in çizdiği ve/ya da firmasının ürettiği tüm benzer malzemelere üzerinde "G. Eiffel & Cie. Incenieurs Constructeurs. Levallois-Peret (Paris)" yazılı döküm plaket konulması şirketin mutlak uygulamalarından biridir. Sözünü ettiğim plaketlerden biri yazının başındaki fotoğrafa eklidir.

Pier onarımı sırasında öğrenmeye çalıştığım bir başka gerçek ise "Rıhtımdaki babaların ters çevrilerek gömülmüş top olduğu ve bu topların Kadifekale'den getirildiği" söylemiydi. O altı günlük çalışma sonucunda ikinci aradığımla ilgili bilgiyi buldum. Mendirek içi kıyısındaki bir babanın çevresindeki taban malzemesi açılmış ve babanın zemine gömülü kısmı da açıkça ortaya çıkmıştı. İddia edildiği gibi "gömülmüş bir top" değil, doğrudan baba olarak imal edilmiş parçaydı. Onun da fotoğrafını eklidir. Bu şekilde İzmir ile ilgili "Rıhtımdaki babalar" söyleminin de "uydurma" olduğu ortaya çıkmıştı. Ve elbette incelediğim tüm konstrüksiyonda Eiffel ile ilgili tek bir iz dahi yoktu. Ne plaket, ne logo, ne bir yazı ya da bir işaret yoktu. Ancak bu varsayımı ortaya atanların da "Eiffel yaptı" cümlesini kullanmanın dışında zaten bir kanıtları ya da belgeleri yoktu.

Öte yandan Gümrük binaları ile Eiffel'i ilişkilendirmeye çalışanların tarih bilgileri de yeterli olmadığından önemli bir ayrıntının da farkında değillerdi. Onların mantığına göre Gümrük binalarını Eiffel yapmıştı ya da tasarlamıştı... Yani tek kalemde... Ama farkında olmadıkları bir gerçek vardı; günümüzde Konak Pier olarak söylediğimiz o yapı İzmir Rıhtımı tamamlanırken "tek seferde" değil, çok farklı yıllarda üç ayrı seferde günümüzdeki biçimini almıştır. Gümrük binaları ilk aşamada Fransız gümrüğü olarak inşa edilir ve 1880 yılında hizmete girer. Küçük bir bölüm konstrüksiyon bu alandadır. Derken ilk on yıl içinde binalara Osmanlı gümrüğü yerleşir ve yeni bir bölüm daha eklenir. Burada da küçük bir bölüm konstrüksiyon vardır. Ancak yapı o haliyle ticaret hacmi her gün genişleyen İzmir Limanı için yetersiz kalınca 1909 yılında çok daha büyük bir ek bölüm yapımına girişilir. Mevcut dolgu alanın güney batı yönü bir kez daha doldurulur ve kazanılan büyük alanın tamamı çelik konstrüksiyonla kaplanır. O ana kadar mevcut yapı grubunda birbirine paralel üç dilim çatı dizisi varken yeni bölümün çatı dizisi sayısı dörttür. Bu bölümün planlarını İstanbullu, Fransız asıllı Levanten mimar ve Sanayi-i Nefise Mektebi Mimarlık Bölümü kurucusu Aleksandre Vallaury çizmiştir.

Bu durumda Eiffel ilk rıhtımla birlikte ilk bölümü inşa etti ise... Hâlâ sağ olduğu bir dönemde ikinci ve üçüncü bölümleri neden o kadar ünlü bir mimara yaptırtmadılar? Üstelik son bölüm için yine Fransız asıllı bir mimarın kapısı çalındığında "Vatandaşım Eiffel'in başlattığı bir işi neden ben tamamlayayım?" demedi? Bu arada bu iddiayı ortaya atanlar iki yabancı yayını da kanıt olarak gösteriyorlar. Araştırdığımızda o dergilerin de 2003 yılından sonraki yıllarda basıldığını ve Türkiye'deki asılsız iddiadaki söylemleri kopyaladığı açıkça görülüyor.

Bu konuda son olarak şunu söylemek isterim: Bölge müdürlüğü yaptığım dönemde, 2006 yılında Ankara'da bağlı bulunduğum bakanlığın koordinasyon toplantısı sırasında, o dönemde Ankara'ya gelmiş olan Fransız bilim adamları ve mimarlar ile bir yemekte birlikte olduk. Bu konu henüz tazeydi ve onlara sorduğumda gülerek, "Biz de bunu duyduk. Fransa'da bununla ilgili hiçbir bilgi ve kayıt yok, sizde varsa siz bize gönderin de biz de öğrenelim" şeklinde gülerek cevap verdiler.

Özetle herhangi bir kanıtı ortaya çıkmadıkça Konak Pier'in Gustave Eiffel'in eseri olduğuna iddiası uydurma bir bilgi olmaktan öteye gidemez. Gidememiştir de...

***

Gelelim Basmane Garı'nın Eiffel tarafından inşa edildiği iddiasına. Söylenen şudur:

"Gar binası, ünlü Fransız Mimar Gustave Eiffel tarafından klasist tarzda tasarlandı ve Régie Générale adlı Fransız firma tarafından inşa edildi. Bu bina yine aynı tarihlerde aynı firma tarafından inşa edilen Fransa’daki Lyon Garı'nın ikizidir." 

Bu cümleler de muhteşem bir palavradır.

Basmane Garı asla Fransızlar tarafından yapılmaz. İzmir - Kasaba (Turgutlu) demiryolu hattının imtiyazını alan İngiliz sermaye grubu tarafından inşa ettirilir. Bu imtiyaz 1863 yılında Edward Price adlı bir İngiliz tarafından alınır. O dönemde ticari açıdan Fransa ile ciddi bir çatışma içinde olan İngilizler kendilerine ait bir hattın ana binasının yapımını neden Fransızlar'a versinler? Ayrıca bu bina farklı şekilde inşa edilir ve zaman içinde günümüzdeki şeklini alır. İzmir'deki iki demiryolu hattının da İngilizler tarafından işletiliyor olmasını hazmedemeyen Fransa, uzun yıllar saraya yaptığı baskı sonucu ancak açılışından otuz yıl sonra bu hattın işletmesini İngilizler'den satın alır. O dönemde de hattın büyük bölümü zaten çalışır durumdadır. Fransızlar sadece Soma - Bandırma ve Alaşehir - Uşak bağlantısını hizmete açarlar. Öte yandan Régie Générale şirketi İzmir - Kasaba hattının değil, Samsun - Sivas demiryolu hattının yapımını üstlenir.

Ayrıca internette ve birçok kaynakta gar binasını Fransızlar'ın yaptığı yalanının yanı sıra "Modelinin Lyon Garı örnek alınarak yapıldığı" palavrası da eklidir. Fransa'da iki "Lyon Garı" vardır. İkisinin de Basmane'deki bina ile uzaktan yakından ilgisi yoktur. Lyon Garı'nın fotoğrafını da ekliyorum. Bakalım "benzer" yanını görebilecek misiniz. Bir ara durumu fark edip "Dışı değil ama iç planları benziyor" diye bir şey de uyduruldu. Lyon garlarının ikisini de gördüğümde "Uydurmanın bu kadarına da pes" dedim. Çünkü ne içi ne dışı, hiçbir yerleri benzemiyor.

***

Bunlar üzerine çalışıp araştırırken birkaç yıl önce Pasaport'taki Santa Maria Kilisesi'nin giriş kapısının iki yanına birden asılan tabelalarda, kilise hakkında verilen kısa bilginin içinde şu cümle yer alır:

"Tavan, 1891 yılında Mühendis Gustave Eiffel tarafından restore edilmiştir."

Restore edilmiştir denilen tavanda Eiffel'e atfedilen şey ise yarım daire şeklinde döşenmiş, çift sıra profil ve bağlantılarından oluşan iki tane kemer. Üstelik basit de bir işçiliği var. Hem yazıyı hem de o konstrüksiyonu gördüğümde söyleyecek söz bulamadım. Oradaki görevliye tabeladaki bilgiyi nereden aldıklarını sordum; bilmediğini söyledi. Kilise ileri gelenleri koydurmuş.

***

Özetle ve bir kez daha söylemek gerekirse; Gustave Eiffel'in İzmir'de kendisinden ya da adını taşıyan ofisten çıkmış hiçbir yapı/yapım yoktur. Günümüze kadar kanıtlanmamış, ardında ticari bir kaygıyı destekleme nedeniyle uydurulmuş müthiş bir şehir efsanesidir.

Gelelim bu yazının can alıcı noktasına.

Peki, Eiffel'in İzmir'de bir eseri yoktur da, ülkemizin başka yerlerinde bir eseri var mıdır?

Ülkemizde başka bir şehirde de Eiffel'e ait bir eserin varlığı bilinmemektedir. Ancak Eiffel'in ülkemizde tasarlayıp yapmak istediği bir iş vardır. İşte bu işle ilgili bilgi ve çok değerli bir belge ilk kez bu yazı ile paylaşılmaktadır. Bir demiryolu hattı yapımı ile ilgili bu belgeyi açıklamadan önce ülkemizdeki demiryolu yapımına kısaca bir göz atmakta yarar var.

1830 yılında ticari olarak işletilmeye başlayan demiryollarının tarihi; modern dünyayı şekillendiren bir süreci karşımıza çıkarır. Demiryollarının tarihine baktığımızda küresel anlamdaki muhteşem etkilerini görmek olasıdır. Demiryolu ağının gelişimine bakıldığında, insan hayatını önemli ölçüde değiştirmesi yanı sıra ve diğer birçok değişimin de nasıl öncüsü olduğu açıkça görülür. Demiryolları, yeryüzünü 19. Yüzyıl'ın ilk ve son çeyrekleri arasında, insanların neredeyse köylerinden bile çıkamadığı ya da en yakındaki kasaba pazarının ötesine geçemediği bir durumdan, kıtaların birkaç gün içinde aşılabileceği bir duruma dönüştürmüştür.

Osmanlı Devleti’nde demiryolu yapılmasına dair ilk düşünce de bu dönemde gelişir. Liverpool - Manchester treninin çeşitli fotoğraflarını gören Sultan Abdülmecid, ülkede de aynı trenlerin yapılmasını arzu ettiğini dile getirir. Ayrıca aynı dönemde Avrupalı sermaye gruplarının da yapım ve imtiyaz başvurularına başlaması Osmanlı Devleti'nde demiryolu inşasını gündeme getirir. Sultan Abdülmecid demiryolu yapımını arzu eder; çünkü demiryolu demek merkezin taşraya hâkim olması, eşkıyalara karşı güvenliğin daha kolay sağlanması ve vergilerin daha teşkilatlı biçimde toplanması anlamlarına gelmektedir. Ayrıca payitahtın uzak eyaletleri kontrol edebilmesi için de gereklidir. Öte yandan demiryolu ile asker sevki kolayca gerçekleşirken, Anadolu'da üretilen mahsul İstanbul’a, orduya ve cepheye taşınabilecektir.

Sonuçta Anadolu insanı, buharlı lokomotifin yeryüzünde ilk kullanımından otuz üç yıl sonra 1856 yılında demiryolu ile tanışır ve 23 Eylül 1856 tarihinde inşasına başlanan İzmir-Aydın hattı bu coğrafyanın sosyal, kültürel ve ekonomik olarak şekillenmesinde de bir milat olur.

Günümüz Türkiye sınırları içinde inşa edilen ilk iki demiryolu hattının İzmir başlangıçlı olmasına karşın Osmanlı Devleti'nin özellikle Güneydoğu Anadolu ve Kutsal Topraklar bölgesinde de demiryolu yapımına büyük önem verdiği görülür. Bunlardan en önemli ikisi; 1900-1908 yılları arasında Şam ile Medine arasında inşa ettirilen 1322 kilometre uzunluktaki Hicaz demiryolu hattı ile yapımına 1903 yılında başlanan ve "Berlin - Bağdat Demiryolu" olarak da bilinen Bağdat demiryolu hattıdır. Konya'dan Bağdat'a ulaşmak üzere planlanan 3205 kilometre uzunluğundaki bu hat ancak 1930'ların sonunda tamamlanabilir ve İstanbul'dan Bağdat'a kalkan ilk tren 1940 yılında yola çıkar.

İşte sosyal, stratejik ve dinsel nedenlerle önemsenen Güneydoğu bölgesi demiryolu hattı yapım projelerinden biri de İskenderun - Şam demiryolu hattıdır. İskenderun İskelesi'nden Antakya üzerinden, Halep ve Humus yoluyla Şam'a uzanacak olan demiryolu inşası imtiyazı için birçok yabancı kişi ya da firma İstanbul'a başvuru ve teklifte bulunur. Bunlardan biri 1889 yılında başvuruda bulunan Sabuncu Matran adlı girişimcidir. Bir yıl sonra yapılan başvurulardan biri ise hiç beklenmedik bir kişiden gelir: Gustave Eiffel.

Söz konusu evrak Gustave Eiffel tarafından 24 Aralık 1890 tarihinde Paris'te yazılarak dönemin sadrazamı ve "Kıbrıslı" ön adıyla da anılan Mehmet Kâmil Paşa'ya gönderilmiş bir mektuptur. Tek sayfalık mektubun altında Gustave Eiffel'in imzası bulunmaktadır. Fransızca olarak kaleme alınan mektupta şunlar yazmaktadır:

"Osmanlı İmparatorluğu Sadrıazamı Kâmil Paşa Ekselanslarına;

Osmanlı İmparatorluğu'nda yapılacak büyük eserlere katılma ve özellikle de Asya Türkiye'sinde planlanan demiryolları hatlarının kurulmasına katkıda bulunma isteğimizi bilginize sunmaktan onur duyarız.

Konuyla ilgili tecrübeli ve yetkili bir mühendis olan Bay Pressel'in görüş ve önerilerine dayanarak, Görkemli majestelerinin hükümetinin takdir edileceğine inanarak, Suriye'deki demiryolu hattının Diyarıbekir bağlantısı ile Antakya - Şam arasındaki hattı da tamamlayarak taşımaya açmayı düşünüyoruz.

Bu hedefe ulaşmak için güçlü finansal gruplar gereklidir. Öte yandan, tarafımızdan yapılmış olan çalışmaların yanı sıra şirketimiz için gerekli ve önemli olan organizasyon ve araçlar ile inşayı gerçekleştirmemiz için davet edilecek ortaklarla işbirliğinin kusursuz bir şekilde yürütülmesini de garanti edeceğimizi ve buna inandığımızı söyleyebiliriz.

Bay Pressel'i, İstanbul'a göndermekten memnun olurken, dileğimizi size sunmak ve bizim adımıza sorumlu olarak ön görüşmeleri tamamlamak için ilginizi göstermenizi dileriz.

Hattın tamamlandığında açılışları ve takdimini yapacak kişi olan majestelerinizin aydınlanmış ruhunun, gönderdiğimiz projeleri ilgiyle karşılayıp takdir edeceğine inanarak, şirketimizin benliğine yardımlar edileceğine güveniyoruz ve bunu umuyoruz.

Ekselanstan yüksek değerde önerimizi ve güvenceleri kabul etmesini isteriz.

Eiffel Kumpanya ve Şirketleri Başkanı

Gustave Eiffel"

Bu çok önemli bir belgedir. Eiffel'in ülkemiz ile ilgili bildiğimiz tek iş talebi budur.

Sonuçta bu hatla ilgili imtiyazı Eiffel'in alıp almadığını bilmiyoruz. Bunu ayrıca araştırmayı sürdürüyorum. Öte yandan Eiffel, eğer İzmir'deki işleri iddia edildiği gibi yapmış olsaydı, işi kendisine versin diye sadrıazama yalvarmaya varıncaya kadar, bu işleri referans olarak mutlaka yazardı. Ortada olan gerçek şudur ki; İzmir'de yapmış olmasıyla ilgili tek belge bulunmayan işleri Eiffel'e mal eden masal üreticileri, adamın ülkemizde yapmaya talip olduğu tek işten de bu güne kadar haberdar değillermiş. Okuyup bilgilenirlerse ne iyi olur...

***

Kaynakça:

- T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı
- Nesrin Kanberoğlu, "Osmanlı Devleti'nin II. Meşrutiyet Dönemi Demiryolu Politikaları 1908-1914",
- https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/555419
- Yaşar Ürük belgeliği